09 mrt Bergen op Zoom
Parel op de Brabantse wal
Graag een dagje er tussenuit? Dan is Bergen op Zoom zeker een aanrader! Net over de grens in Nederland en maar een halfuurtje rijden van Antwerpen kom je al in een totaal ander landschap terecht.
De A12-snelweg volgend krijg je na de haven van Antwerpen onmiddellijk een weids open polderlandschap. Lang duurt dit echter niet, want als je dan richting Bergen op Zoom inslaat, merk je onvermijdelijk de plotse overgang naar de hoogte waar Woensdrecht als eerste dorp op je te wachten ligt. Het is het begin van de Brabantse wal: een in alle opzichten opvallende verhoging in het zuidwesten van de provincie Brabant, net op de grens met Zeeland. Ooit ontstaan in de laatste ijstijd, kent de Brabantse wal zeer verschillende ondergronden en natuurlandschappen. Ondanks de niet al te grote afstand waarover deze wal zich uitstrekt, van Woensdrecht over Bergen op Zoom tot Steenbergen, komt men er klei- en zandgronden tegen, stuifduinen, bossen, heidevelden en polderlandschappen. Het noordelijkste stuk (rond Steenbergen) kent meer polders en is dan ook uitstekend voor waterrecreatie. Het zuidelijke stuk rond Woensdrecht is bosrijk met tal van landgoederen en ideaal voor wielertoeristen en wandelaars. Middenin ligt Bergen op Zoom als groot regionaal centrum en barstensvol monumenten en cultuur.
De stad (vandaag goed voor zo’n 66 000 inwoners) ligt op de grens tussen de noordelijke en zuidelijke Nederlanden en kende in de geschiedenis een grote bloei door zijn ligging aan de Oosterschelde. Reeds in de Romeinse tijd was hier een kleine nederzetting, maar de echte groei begon pas na het verkrijgen van stadsrechten op het einde van de 12e eeuw. Toen in 1287 het land van Breda gesplitst werd, werd Bergen op Zoom een aparte heerlijkheid met als eerste heer Gerard van Wezemaal. De aarden omwalling werd vervangen door een eerste stadsmuur met poorten waarvan de Lievevrouwepoort (of Gevangenenpoort) als laatste restant overblijft. Enkel het havendeel bleef buiten de muren. Bij een grote stadsbrand in 1397 bleven er maar 2 panden gespaard: het huidige hotel De Draak (daarmee dan ook het oudste hotel in Nederland) en het ernaast gelegen pand De Olifant, beide gelegen aan de Grote Markt. Na een tweede grote brand in 1444 werd besloten om ‘gevaarlijke’ bedrijven zoals kalkbranderijen, pottenbakkerijen en meekrapovens in het havengedeelte te plaatsen. De meekrap is een lokaal plantje waarvan de meterslange wortels gedroogd werden en verpulverd tot grondstof voor de rode verfstof op ramen, luiken en dergelijke. Op het einde van de 15e eeuw werd de stadsmuur uitgebreid en de steeds belangrijker wordende haven mee binnen de wallen genomen zodat de Lievevrouwepoort zijn functie verloor en als gevangenis werd ingezet. De omwalling had de vorm van een sleutel zodat de stad de naam kreeg ‘sleutel tot Zeeland’.
Van het begin van de 17e eeuw tot 1744 werden er nog meer versterkingen aangebracht waarbij de stad een echte garnizoensstad werd. Ze werd ingebed in de West Brabantse Waterlinie, een onderdeel van de Zuidwaterlinie. Het was de eerste linie waarbij land onder water werd gezet om de vijand tegen te houden. Het werd een oninneembare vesting wat de stad de bijnaam ‘La Pucelle’ (de maagd) gaf. Toch zijn in 1747 de Franse troepen, na een beleg van twee maanden met enorme verwoestingen in de stad, er in geslaagd om de vestingstad in te nemen en te plunderen. Tot 2004 is Bergen op Zoom een garnizoensstad gebleven. De stadsmuren en vestingwerken zijn praktisch volledig verdwenen, op enkele forten in de omgeving na.
Door zijn rijke geschiedenis telt de stad momenteel meer dan 800 monumenten waarvan er zelfs 200 op de rijksmonumentenlijst staan. Ze zijn te herkennen aan een ‘sleutel’, aangebracht op het gebouw. Eén van de belangrijkste pareltjes als monument is ongetwijfeld het Markiezenhof, het oudste stadspaleis in Nederland en tegelijk het grootste stadspaleis in Europa.
De eerste heer vond dat de stad als hoofdplaats in de heerlijkheid ook een waardige woning, naar zijn positie, vereiste en bouwde voortdurend zijn huis verder uit. Het vormde een aaneenschakeling van verschillende losse elementen. Dit was niet meer naar de zin van Jan II van Glymes die het geheel liet slopen en een nieuw ‘hof’ liet bouwen door Keldermans, een bouw die duurde van 1485 tot 1525 met een schitterend paleis als gevolg. Toen in 1533 de opvolger, Antoon van Glymes, door keizer Karel V verheven werd tot markies, werd ook de heerlijkheid een markiezaat met belangrijke eigen rechten zoals belastingen, e.d. Het Markiezenhof werd sindsdien de verblijfplaats van vele geslachten markiezen tot de inval van de Franse troepen. Zij plunderden het hele gebouw op één schoorsteenmantel na (die wellicht te zwaar was om te versjouwen). De schoorsteenmantel kan men nog steeds bewonderen in de Hofzaal. Na het wegtrekken van de Franse troepen werd het paleis voor 150 jaar een kazerne waarbij de schoorsteenmantel werd verwijderd en zodoende wellicht gered.
Na de functie als kazerne werd beslist om het gebouw te restaureren als museum. Vanaf 1963 tot 1987 werd het gebouw volledig onder handen genomen op basis van voorbeelden, zoals in Mechelen het hof van Busleyden. Moeilijkheid hierbij was het interieur. Niet alleen losse meubelstukken waren verdwenen of verkocht, maar evengoed stukken plafonds en vloeren. Door aankopen uit andere panden werd het gebouw opnieuw een pareltje om te bezoeken. Verschillende zalen zijn te huur. Het museum telt buiten drie ingerichte woonkamers uit de tijd van de Markiezen, een vaste collectie met zeer grote maquettes over de geschiedenis van de stad, een vaste collectie over de evolutie van de kermis, een museumcafé, een brasserie en een onderkomen voor tijdelijke tentoonstellingen. Momenteel, tot en met 10 juni 2019 loopt er de reizende tentoonstelling ‘Lage landen’ met werken uit het Rijksmuseum Amsterdam.
Op deze expositie zijn 38 landschappen uit de zeventiende tot en met de twintigste eeuw te zien. Ze zijn van bekende schilders als Jacob van Ruisdael, Paul Gabriël en van kunstenaars van recentere datum, zoals Jozef Israëls, de broers Jacob en Willem Maris en Willem Roelofs.
Een half dagje bezoek aan het Markiezenhof kan perfect gecombineerd worden met shopping of kuieren door de pittoreske straatjes van Bergen op Zoom. Of zelfs een weekendje weg? De natuurlijke landschappen in de omgeving met zijn landgoederen, bossen en polders bieden je een enorme waaier aan recreatieve mogelijkheden!
***
Bergen op Zoom: een rijk verleden
Het rijke verleden vindt mede zijn oorzaak in de strategische ligging aan de Oosterschelde. Dat maakte Bergen op Zoom bereikbaar voor internationale scheepvaart met handelsgoederen. Bijvoorbeeld uit Engeland werd veel wol aangevoerd en in Bergen op Zoom verhandeld vooral tijdens de twee grote markten per jaar die ieder wel zes weken duurden. Na diverse stormvloeden en daardoor verzandingen in de 16e eeuw gingen de jaarmarkten teloor en kwam het handelsaccent meer op Antwerpen te liggen. De jaarmarkten van weleer worden nog herdacht door een geweldig jaarlijks driedaags evenement de Bourgondische Krabbenfoor eind juni.
Bergen op Zoom dankte haar welvaart ook aan haar functie als overslaghaven van turf. Die werd gewonnen in de moerasgebieden ver oost in de Kempen en naar de stad getransporteerd met bootjes via kanaaltjes en waterlopen waarvan de Grebbe de belangrijkste was. Deze waterloop die nu voor een belangrijk deel onder de stad ligt raakte later in onbruik. Recent heeft men de waterloop gerestaureerd en is het mogelijk een spannende ondergrondse turftocht te maken.
Gelegen aan de Oosterschelde en voorzien van een prima haven kende Bergen op Zoom een belangrijke vissersvloot die het jaar door veel soorten vis aan de wal bracht. Een bijzonder onderdeel van deze visserij is die op de ansjovis. Deze kleine vis komt mei/juni in enorme scholen vanuit het zuiden gezwommen en gaat dan paaien op de zandplaten in onder meer de Oosterschelde. Om de vis te verschalken werd de weervisserij uitgevonden. Hierbij worden 2 tot 3 km lange rijen palen in de grond van de zandbanken geplaatst tot ze een V-vormige reuzenfuik vormen die met de open zijde naar de hoge kant van de zandplaat staat. Bij vloed zwemmen de ansjovissen de plaat op om te paaien, en als de eb inzet zwemmen ze nietsvermoedend de fuik in en worden opgevangen in het net waarna de vissers ze aan boord halen. Bergen op Zoomse ansjovis was van groot economisch belang en werd vers verkocht tot in de verre omtrek. Zelfs in museum Haarlem bevindt zich een reclame bord met de aankondiging: ‘’Bergse verse ansjovis te koop’’. Jarenlang werd de in Hoogerheide ingeblikte gezouten ansjovis geëxporteerd naar Spanje en Portugal.
Vooral na de afsluiting van de Oosterschelde liepen de vangsten drastisch terug; van de meer dan 40 z.g. visserijen in het gebied is er nu nog maar één enkele over. Een aantal jaren is de ansjovisvangst nog bedreven door schipper/visser Bram Aertssen die daarmee zo’n beetje de laatste was. Cor van Dort die nu 86 jaar oud is en meer dan vijftig jaren weervisserijen exploiteerde wordt de laatste ansjovisser genoemd. Deze bijzondere activiteit wordt zeker nog gekoesterd en herdacht, ook door de vereniging ‘’Vrienden van de Ansjovis””
Een stadswandeling door deze oude vestingstad is een waar genoegen omdat naast het reeds beschreven Markiezenhof vele middeleeuwse panden deel uitmaken van het stadsbeeld.
De Lievevrouwestraat wordt gedomineerd door de laatste middeleeuwse stadspoort van de voormalige vesting. De Gevangenenpoort of Lievevrouwepoort werd gebouwd omstreeks 1350 en speelde een belangrijke rol. Ook werd hij gebruikt als gevangenis en zelfs in de 19e eeuw als logement voor Nederlandse hooggeplaatste personen die op de terugweg naar hofstad den Haag een nachtje wilde rusten alvorens verder te reizen. Sinds enige tijd is de regionale VVV, Brabantse Wal geheten, gevestigd in het Markiezenhof. Zij beschikken over alle informatie die nodig is om een voortreffelijke dag of dagen door te brengen op de Brabantse Wal. Het werkgebied beslaat naast Bergen op Zoom ook westelijk Brabant met mooie steden als Steenbergen en Woensdrecht.
De wandeling voert verder naar het Ravelijn. Dit belangrijke onderdeel van de voormalige vesting die in 1744 gereed kwam onder leiding van de bekende Menno van Coehoorn is als enige overgebleven van alle versterkingen en een bezoek meer dan waard.
Via de synagoge, een uniek gebouw waarin nog de oorspronkelijke baden te zien zijn, komt men op het prachtige Marktplein dat gedomineerd wordt door de Grote of Geertrudiskerk. Genoemd naar de stadspatrones -Geertrudis van Nijvel- is de kerk omstreeks 1370 gereed gekomen en heeft in de loop van de tijd veel meegemaakt. Omstreeks 1550 is de kerk uitgebreid en werd zeer geliefd. Echter na de reformatie namen de protestanten er bezit van en trad ernstig verval in. Tijdens het beleg van de Fransen in 1747 werd de kerk in brand geschoten en totaal vernield. Daarna is hij deels gerestaureerd. De kerk is tot 1968 protestants gebleven maar tot overmaat van ramp brandde hij in 1972 totaal af. Na de wederopbouw is de kerk nu te bezoeken en kan men o.m. nog vele marmeren praalgraven uit het verleden bewonderen.
De Geertrudiskerk en meer bepaald de toren, speelt ook een bijzondere rol bij de jaarlijkse Carnaval of, zoals men hier zegt, Vastenavend ! Tijdens dit vierdaagse voorjaarsfeest wordt de toren van de Geertrudiskerk uitgedost met een gezicht en een boerenkiel. Dat geeft een zeer speciale sfeer aan de hossende menigte die tijdens die dagen de Markt en het hele centrum bevolkt. En bij de kindervastenavend – altijd op maandag – richt Prins Carnaval zich speciaal tot de kinderen en de kerktoren, in boerenkiel, spreekt dan een indrukwekkend woordje mee. Vastenavend is een bij uitstek geschikt feest voor verbroedering en gezelligheid en geen enkele Bergenaar laat zich onbetuigd in deelname eraan. De naam Bergen op Zoom wordt voor de duur van Vastenavend gewijzigd in Krabbegat, een verwijzing naar het legendarische visserijverleden van de stad. Alle bedrijven en zelfs de Dienst voor Toerisme/VVV zijn gesloten teneinde het gezelligheidsfeest volledig tot zijn recht te laten komen. De algemene mening van de bevolking is dat Vastenavend een feest is specifiek voor de Bergenaren. Andere Nederlanders hoeven wat hen betreft niet op bezoek te komen. Dit betekent echter niet dat Bergen op Zoom niet gastvrij zou zijn. Zo heeft de stad in 1914 duizenden Belgische vluchtelingen opgevangen en gehuisvest.
Het onbetwiste hoogtepunt van de Bergse Vastenavend is de grote optocht die dinsdags door de straten van het Krabbegat rijdt. Op zeer creatieve wijze wordt met een aantal praalwagens en loopgroepen een mening gegeven over lokale en nationale kwesties en actualiteiten.
Info: VVV Brabantse Wal, www.vvvbrabantsewal.nl
Perscontact: Lia van Dongen, l.vandongen@bergenopzoom.nl
Teksten: Ivo Siebens (1) & Peer Sips(2)
Foto’s: Yves Verfaillie