12 okt Unieke tentoonstelling over Byblos, ’s werelds oudste havenstad
Dr. Tania Zaven en Tanja van der Zon
Voor de vierde keer op rij, na Carthago, Petra en Nineve, is het Rijksmuseum van Oudheden in de Nederlandse stad Leiden de place to be voor een groots opgezette tentoonstelling over een antieke stad. Nu is het de beurt aan Byblos, een stad in het zuiden van Libanon, nu Jebeil genoemd, die bij het grote publiek vermoedelijk nauwelijks bekend is. Dat was weliswaar anders in het verre verleden want dit inmiddels 8500 jaar oude vissersplaatsje aan de Middellandse Zee heeft een geschiedenis om u tegen te zeggen. Het fascinerende beeldje van een leeuwmens (soort godenbeeld) dat op de archeologische site van Byblos opgegraven werd, is de campagnemascotte van de tentoonstelling en zelf ook een van 500 artefacten die de bezoeker in de aantrekkelijk ingerichte tentoonstellingszaken kan bewonderen. Het symboliseert, aldus Lucas Petit, hoofd Collecties van het museum, die ons verwelkomt, de kracht van een oeroude stad die na duizenden jaren geschiedenis, ook vandaag nog de wereld weet te charmeren. Voor liefhebbers van de oudheid en a fortiori voor archeologen is de vindplaats van Byblos, die een bijzonder lange en rijke opgravingsgeschiedenis gekend heeft (ook vandaag wordt er nog actief gegraven) een Fundgrube in de volste zin van het woord. Dat Libanon na een bloedige en vreselijk lange burgeroorlog en na de zware explosie in het havengebied van Beiroet in 2021 door deze tentoonstelling een flinke boost kan gebruiken, staat, aldus dhr.Petit, buiten kijf.
Opzet van de tentoonstelling
Alfabet van Byblos, voorloper van het Fenicische
Vooraleer het concept te verduidelijken en de vele thema’s te overlopen, maakt Tanja van der Zon, projectleidster van deze tentoonstelling, duidelijk dat het een moeizame en lange weg was om deze tentoonstelling naar Leiden te brengen. Zelf was ze vaak ter plaatse, maar door de complexe politieke situatie in Libanon, de geregelde stroomuitval in het land en moeizaam e-mailverkeer verliepen de contacten hoofdzakelijk via whatsapps. Toch slaagden de medewerkers erin een 400-tal objecten, waaronder heel wat topstukken uit collecties van gerenommeerde musea als het Louvre, het British Museum, de bekende musea uit Berlijn en het Nationaal Museum van Beiroet, naar Leiden te laten afreizen. Zo krijgt de bezoeker nu een omvattend beeld van de verschillende culturen en de rijke historische gelaagdheid die tot de roem en glorie van Byblos geleid hebben. Daarbij, en dat komt in de tentoonstelling goed tot uiting, was de rol van het naburige Egypte van de farao’s, van primordiaal belang. Zij waren bijzonder geïnteresseerd in de prachtige, hoge cederbomen die in het achterliggende gebergte van het vissersdorpje groeiden. Er kwam een levendige handel tot stand en de stad werd erg welvarend. Het kostbare cederhout was erg begeerd voor onder meer de bouw van schepen, sarcofagen, paleizen, tempels en voor de aromatische cederolie. Daarnaast vonden ook luxeproducten als zilver, goud, edelstenen, wijn, reukwerk en olifantenivoor vanuit de haven hun weg door de Levant. De havenstad werd zo een belangrijk handelsknooppunt en een levendige ontmoetingsplaats tussen de volkeren uit het Nabije Oosten en het Middellandse Zeegebied. Na de Egyptenaren lieten ook andere wereldrijken zoals die van de Assyriërs, Babyloniërs, Feniciërs, Grieken en Romeinen hun sporen na. De talrijke relicten die uit die verschillende historische tijdperken diep onder de grond van Byblos opgegraven werden, kun je nu in deze expositie bezichtigen.
Thematische opbouw
Tentoongesteld sieraad
Knap is ook dat de tentoonstelling thematisch is opgebouwd zodat je als het ware het verhaal van deze oeroude stad meebeleeft. Dat gebeurt, niet alleen door de tentoongestelde artefacten, maar ook door 3D-reconstructies, droneopnamen van opgegraven ruïnes en verhelderende informatieve teksten (Nederlands en Engels). Er zijn ook enkele films te zien, o.a. een documentaire waarbij inwoners van de 26 huizen die tot voor kort nog op de site stonden, geïnterviewd worden. Ook is er een film over de bouw van een nieuw museum op de Byblos-locatie zelf. Levensgrote pop-ups van cederbomen, handelsschepen en sprookjesachtige schaduwbeelden wekken de geschiedenis van ‘mensen van vlees en bloed’ die ooit in Byblos passeerden, tot leven. Door het overweldigende aanbod aan materiaal, zo mevr. van der Zon, is deze tentoonstelling in feite eenmalig te noemen omdat ze niet, zoals dat wel vaker het geval is, als onderdeel van een andere, grotere fungeert. Hier wordt enkel op Byblos gefocust dat in 1984 trouwens ook op de werelderfgoedlijst van de Unesco opgenomen werd. Er is ook een gratis audiotour (in het Nederlands en in het Engels) met verdiepende achtergrondverhalen; voor kinderen (8 tot12 jaar) is er een eigen audiotour.
Wandelen door de wereldgeschiedenis
Tentoongestelde vazen
Dan is het tijd om de tentoonstelling van naderbij te bekijken. Dit doen we onder begeleiding van de Libanese Tania Zaven van het Directorate General of Antiquities, archeologe en nauw betrokken bij de opgravingen in Byblos en de bouw van het museum in situ. Zij loodst ons bijzonder enthousiast door de verschillende zalen en etaleert haar grondige kennis bij de vele artefacten en historische aspecten. Zoals gezegd is de tentoonstelling thematisch en chronologisch opgevat. Elk van de vijf thema’s wordt afgesloten met een fantasierijk, leuk, echt of verzonnen verhaal over een al of niet bekende figuur (audio-opname), bijv. over Gilgamesh, de Mesopotamische koning die naar Byblos gaat om eigenhandig cederbomen te kappen, of over Djehoety, een Egyptische generaal en belastingcontroleur in Byblos, of de mythe van Adonis. Ook aan de ‘Dame van Byblos’, erg geliefd bij de farao’s die haar zelfs de status van hun eigen godin Hathor toekenden, wordt aandacht gewijd. De thema’s behandelen achtereenvolgens het begin van de havenstad vanaf 6500, v.Chr., de handelscontacten met Egypte, de tijd van de farao’s, de grote wereldrijken: Assyrië, Babylonië en het Perzische rijk, het Heilige Byblos en dan zijn we aanbeland bij de Grieken (Hellenen) en de Romeinen (333 v.Chr. – 300 n.Chr.). Uit elke periode passeren waardevolle objecten de revue: versierde wapens en juwelen, vondsten uit de koningsgraven en tempels, kleitabletten (Byblos was ook erg belangrijk bij de ontwikkeling van het schrift en had een eigen alfabet, erg verwant met het Fenicische), ankers, een Romeins mozaïek, stijlvolle bronzen beeldjes van krijgers, dieren, goden en godinnen, sieraden, spiegels, rolstempels, ranke figurines, kruiken, vazen met cederolie…. Het slotstuk voor de uitgang is een dikke boomstamschijf van een recent omgehakte ceder. Het is een geschenk van het Nationaal Museum in Beiroet dat het belang van deze boomsoort (er zijn nog nauwelijks cederbossen in Libanon) voor de ontwikkeling van dit eenvoudige visserdorp tot zowat de belangrijkste havenstad in het mediterrane gebied symbolisch kracht bijzet. Het moge duidelijk zijn dat een bezoek aan deze tentoonstelling een bijzonder boeiende tocht is naar een antieke stad die in het museum schitterend tot leven wordt gewekt. De museumshop is ruim voorzien van interessante publicaties en in het restaurant serveren ze sapjes, smoothies en soepen, kraakverse broodjes en smakelijke appeltaart.
De tentoonstelling loopt van 14 oktober 2022 tot en met 12 maart 2023 en is dagelijks van 10 u. tot 17 u. geopend.
Bij de tentoonstelling hoort een publieksboek van uitgeverij Sidestone (ISBN 978-94-6426-137-0), 152 pgs., 24,95 euro) en een RMO-magazine (3,50 euro).
Info: www.rmo.nl/byblos
Perscontact: Emma Verhaeghe: emma@glenaki.com
Tekst en foto’s: Guy Meus